Κινημα γερμανοφιλων επι 4ης αυγούστου

Η ΑΜΕΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΑΝΙΑΔΑΚΗ

Πώς δεν πέτυχε το κίνημα
των γερμανοφίλων κατά της 4ης Αυγούστου

του Δημοσθένη Κούκουνα

Ύστερα από τη θυελλώδη δωδεκαετία της πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας (1924-35), κατά τη διάρκεια της οποίας εναλλάχθηκαν πολλές κυβερνήσεις, κοινοβουλευτικές ή δικτατορικές, και εκδηλώθηκαν ή προετοιμάσθηκαν άπειρα στρατιωτικά πραξικοπήματα, η εξουσία περιήλθε στα χέρια του άλλοτε στρατιωτικού Ιωάννη Μεταξά. Τον Απρίλιο 1936 ήταν υπουργός Εσωτερικών και αντιπρόεδρος στην κυβέρνηση κοινής εμπιστοσύνης του καθηγητή Κ. Δεμερτζή, τον οποίο διαδέχθηκε ως πρωθυπουργός με ψήφους 241 επί 261 παρόντων βουλευτών. Ο Μεταξάς επέτυχε αμέσως μετά την πρωθυπουργοποίησή του να του δοθεί από τη Βουλή νομοθετική εξουσιοδότηση, έτσι ώστε με επίφαση τυπικής νομιμότητας να κηρύξει δικτατορία στις 4 Αυγούστου 1936.
Ήδη από τη σημαδιακή εκείνη ημέρα ανεστάλη η λειτουργία όλων των πολιτικών κομμάτων και οι ηγέτες τους παραμερίσθηκαν και παροπλίσθηκαν. Ας σημειωθεί ότι μόλις πριν, σε διάστημα λίγων μηνών, τα μεγάλα ονόματα είχαν βιολογικά εκλείψει (Ελ. Βενιζέλος, Αλ. Παπαναστασίου, Π. Τσαλδάρης, Γ. Κονδύλης). Το νέο καθεστώς, στο οποίο έσπευσε να αναλάβει και να οργανώσει τον κρίσιμο τομέα της δημόσιας ασφάλειας ο Κων. Μανιαδάκης, άρχισε αμέσως να δείχνει την εχθρότητά του προς τους πολιτικούς αρχηγούς και κάθε παράγοντα που εκδήλωνε την αντίθεσή του προς αυτό. Ακόμη και πρόσωπα αφοσιωμένα μέχρι προ ολίγου στον Μεταξά, για τα οποία όμως υπήρχε η υπόνοια ότι δεν ήταν πιστά, έπαιρναν τον δρόμο της εξορίας στα νησιά.
Αλλά αν ο Κ. Μανιαδάκης είχε στήσει με επιτυχία τον αμυντικό μηχανισμό της δικτατορίας, απλώνοντας με την πάροδο του χρόνου ένα γιγαντιαίο δίκτυο πληροφοριοδοτών, δεν ήταν εφικτό να προλαμβάνει κάθε αντίδραση στη γένεσή της. Και κάτω από τη μύτη του προετοιμάσθηκαν δύο κινήματα που στόχευαν στην ανατροπή του καθεστώτος. Το πρώτο εκδηλώθηκε στα Χανιά στις 28 Ιουλίου 1938 και τελικά απέτυχε, με αποτέλεσμα ο Αριστομ. Μητσοτάκης και οι λοιποί βενιζελικοί ηγέτες του να διαφύγουν στο εξωτερικό με την ανοχή του Μεταξά, όσοι δε άλλοι πολιτικοί και στρατιωτικοί είχαν αναμιχθεί να συλληφθούν και να εξορισθούν.
Το δεύτερο κίνημα ποτέ δεν εκδηλώθηκε. Η έγκαιρη παρέμβαση του Μανιαδάκη και των υπηρεσιών του το πρόλαβε στο στάδιο της προετοιμασίας και ήταν μεγάλη η έκπληξη του Μεταξά όταν πληροφορήθηκε ποιοι πρωταγωνιστούσαν και πού στόχευαν. Επρόκειτο για πρόσωπα της ενδοκαθεστωτικής αντιπολίτευσης που ήθελαν να τον ανατρέψουν και να ξεκαθαρίσουν τον εξωτερικό προσανατολισμό της χώρας. Δεν ήταν παρά φιλόδοξοι γερμανόφιλοι, δυσαρεστημένα στελέχη της κυβέρνησής του, που είχαν συνασπισθεί με ορισμένους πολιτικούς για να επιτύχουν στο εγχείρημά τους.
Ήδη από τα τέλη του 1938 προετοιμαζόταν αυτό το κίνημα. Ο φανατικός γερμανόφιλος και εν ενεργεία υπουργός γεν. διοικητής Θράκης Περ. Κάβδας, απόστρατος αξιωματικός, ήταν πολύ δραστήριος στις συνωμοτικές κινήσεις του. Τόσο ώστε να προκαλέσει τις υποψίες του Μεταξά, του οποίου άλλοτε ήταν πιστός οπαδός. Στις 18 Σεπ. 1938 ο Μεταξάς σημειώνει στο ημερολόγιό του: "Ζήτημα Κάβδα. Αρχική μου σκέψις να παραιτηθή υπέστη απείρους μεταβολάς και κυμάνσεις. Αλλά δεν χωρίζεται κανείς τους δυνατούς αρκεί να υποκύψουν, και υπέκυψε. Τώρα είναι χρήσιμος πλέον". Και στις 2 Μαΐου 1939 αποφασίζει πλέον την απομάκρυνσή του από την κυβέρνηση.
Τώρα όμως αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση, καθώς ο Π. Κάβδας αρχίζει να κινείται πιο προσεκτικά αλλά και πιο δραστήρια, όσο ο πόλεμος στην Ευρώπη αρχίζει να γίνεται ορατός. Γίνεται πόλος έλξης δυσαρεστημένων πρώην υπουργών του Μεταξά, οι οποίοι είναι επίσης γερμανόφιλοι. Όπως ο Θεόδωρος Σκυλακάκης, απόστρατος αξιωματικός και αυτός, υπουργός Εσωτερικών τους πρώτους μήνες της 4ης Αυγούστου (αποπέμφθηκε τον Δεκ. 1936) και ο Μιχ. Πάσσαρης, υφυπουργός Αεροπορίας (απομακρύνθηκε τον Φεβρ. 1937). Στην ομάδα περιλαμβάνονται και άλλα στελέχη, όπως ο διοικητής της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας Παύλος Καραπατέας, ο στρατηγός Κων. Πλατής (υφυπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Δεμερτζή) και ο απόστρατος συνταγματάρχης Δημ. Πολύζος (θα γίνει κατοχικός υπουργός Επισιτισμού). Μαζί τους και ο άλλοτε εκδότης των εφημερίδων "Πρωινή" και "Εσπερινή" Αλέξανδρος Γιάνναρος, που το 1929 είχε ιδρύσει τη σημαντικότερη φασιστική οργάνωση στη μεσοπολεμική Ελλάδα.
Αλλά η ανατροπή μιας δικτατορίας δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη μύηση στρατιωτικών. Ήδη είμαστε στα μέσα του 1940 και ο πόλεμος στην Ευρώπη ολοένα απλώνεται. Οι υποψήφιοι κινηματίες μεθοδεύουν την αντικατάσταση του αρχηγού του ΓΕΣ Αλ. Παπάγου από τον Κ. Πλατή με την ανάμιξη της γερμανικής πρεσβείας! Η προσπάθεια όμως πέφτει στο κενό και γίνεται αφορμή για να πληροφορηθεί ο Μεταξάς τα τεκταινόμενα. Η αντίδρασή του είναι άμεση, ιδιαίτερα καθώς συσσωρεύονται πληροφορίες για ευρύτερες διαστάσεις της εκκολαπτόμενης συνωμοσίας.
Η κίνηση έχει συνδεθεί με πρώην αντιβενιζελικούς υπουργούς, όπως ο Σ. Γκοτζαμάνης (επί Κατοχής θα γίνει υπουργός), ο Στ. Στεφανόπουλος (ο μετέπειτα πρωθυπουργός), ο Θεόδ. Τουρκοβασίλης, ο Πέτρος Ράλλης, ο Περικλής Ράλλης και ο Π. Μαυρομιχάλης. Το ποτήρι ξεχειλίζει για τον Μεταξά όταν μαθαίνει ότι με την κίνηση έχει κάποια ανάμιξη και ένας δικός του υπουργός, ο Κ. Κοτζιάς!
Μέσα σ' όλον αυτό τον ορυμαγδό των πληροφοριών, οι εγγραφές του Ι. Μεταξά στο ημερολόγιό του είναι ενδεικτικές:
5 Ιουλίου 1940: Προς το παρόν ησυχία. Υποψίαι διά μερικούς αξιωματούχους - ένα Υπουργόν, ένα Ναύαρχον και ασφαλώς ένα Στρατηγόν και ίσως και άλλους - θέλοντας να εκμεταλλευθούν ιδιοτελώς την όψιμον γερμανοφιλίαν των. Αλλά πίσω έχει το αχλάδι την ουρά.
9 Ιουλίου 1940: [...] Ζήτημα Πλατή. Χθες είχα λάβει αποφάσεις βαρειές για τους Στρατηγούς. Σήμερα τις διώρθωσα.
12 Ιουλίου 1940: [...] Συνέχεια επεισοδίου Πλατή. Ζήτημα Παπάγου-Κορόζη.
13 Ιουλίου 1940: Ολόκληρη ημέρα ήσυχη, ατάραχη. Με μόνο μικροφήμες δυσαρέστους, σαν π.χ. μικροκίνησις Γκοτζαμάνη εις Μακεδονίαν - κ.τ.λ.
19 Ιουλίου 1940: [...] Εξηγήσεις Κοτζιά, δηλώσεις αφοσιώσεως. Αλλά... το γεγονός μένει.
9 Αυγ. 1940: Συνηθισμένη κατάστασις. Μαυρομιχάλης από καιρού διαδίδει δήθεν σχέσεις του με Βασιλέα. Προ δύο μηνών επλησίασε τους Γερμανούς. Τι παλιάνθρωπος!
10 Αυγ. 1940: [...] Λέγω εις Βασιλέα τα του Μαυρομιχάλη.
29 Αυγ. 1940: [...] Περί Τουρκοβασίλη: διέταξα την σύλληψιν και εξορίαν του.
5 Σεπτ. 1940: [...] Ζήτημα Πλατή με κάνει έξω φρενών.
16 Σεπτ. 1940: [...] Με εξενεύρισε Βερνάρδος που ήρθε με τον γερμανόπληκτον ντεφετισμόν και τον έδιωξα. Έπειτα τηλεγράφημα Μητσοτάκη ανοησία. Έπειτα Σπύρου Μπότσαρη αδιαντροπιά.
18 Νοεμ. 1940: [...] Συνωμοσία Μαυρομιχάλη-Στεφανοπούλου-Περ. Ράλλη-Πέτρου Ράλλη. Καταγγέλλεται από Τσουδερόν. Νομίζω ότι εις αυτό το ζήτημα έσπευσα.
Όλοι σχεδόν οι εμπλεκόμενοι συλλαμβάνονται ή στέλνονται εξορία. Και ενώ οι ιταλικές προκλήσεις εναντίον μας πολλαπλασιάζονται, ο Μεταξάς γνωρίζει ότι η απειλή εκδήλωσης ενός τέτοιου κινήματος δυσχεραίνει τη θέση του. Στο διάγγελμά του με την ευκαιρία της επετείου της 4ης Αυγούστου αποκαλύπτει, αφού αναφέρεται στην ελληνική θέση μέσα στην πολεμική λαίλαπα που συγκλονίζει πλέον την Ευρώπη:
"...Δεν ημπορώ παρά να οικτείρω τα παραπατήματα μερικών επιπολαίων και ανοήτων ανθρώπων, μετρωμένων άλλωστε εις τα δάκτυλα, οι οποίοι φαντασθέντες ότι όλη αυτή η φοβερά σύγκρουσις γίνεται προς χάριν των και διά να τους παράσχη ευκαιρίαν αναδείξεως και επικρατήσεως, απεφάσισαν ο καθένας των διά ίδιον αυτού λογαριασμόν και με διαφόρους ο καθείς των απόψεις, να δράσουν, προσφέροντες προς ξένους τας αηδείς αυτών υπηρεσίας, τας οποίας όμως ουδείς ξένος προς τιμήν του κατεδέχθη να αποδεχθή, γνωρίζων άλλωστε και την ασημότητα των ανθρώπων αυτών. Εθεώρησα καλόν διά να μη υπάρχη ουδεμία κηλίς ουδέ η ελαχίστη εις την λευκήν εσθήτα της Ελλάδος, να καταστήσω τους ολίγους αυτούς αβλαβείς διά των πλέον επιεικών αστυνομικών μέτρων. Δεν άξιζε άλλωστε τον κόπον να ασχοληθή κανείς περισσότερον περί αυτών".
Η αποκάλυψη δημιουργεί σάλο. Στις 6 Αυγ. 1940 ο πρεσβευτής των ΗΠΑ (οι οποίες ακόμη δεν είναι σε εμπόλεμη κατάσταση) Λίνκολν Μακ Βη αναφέρει για το θέμα αυτό στο Στέητ Ντηπάρτμεντ, μεταξύ άλλων: "...Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλη αυτή η αναστάτωση προκλήθηκε από πρόσωπα που δρουν φαινομενικά υπέρ των συμφερόντων της μιας μόνο πλευράς στην παρούσα διεθνή σύγκρουση. Κατά πόσο δόθηκε πράγματι οποιαδήποτε ενθάρρυνση α' αυτούς από Γερμανούς και Ιταλούς πράκτορες, η πρεσβεία δεν μπόρεσε να ανακαλύψει, αν και φαίνεται απίθανο λόγω της αδυναμίας του κινήματος ως συνόλου. Ακολουθεί ένας κατάλογος των ηγετικών προσωπικοτήτων που αναμίχθηκαν, σύμφωνα με τις μέχρι σήμερα πληροφορίες της πρεσβείας. Δεν υπάρχουν βενιζελικοί ανάμεσά τους". Στο διπλωματικό έγγραφο αναφέρονται τα ονόματα των Θ. Σκυλακάκη, Πλατή, Πολύζου, Κοκκώνη, Στ. Στεφανόπουλου, Καραπατέα, Γκοτζαμάνη, Πάσσαρη και Γιάνναρου.
Γεγονός ότι το κίνημα των γερμανοφίλων απέτυχε πριν καν εκδηλωθεί. Αλλά υπάρχει και συνέχεια, καθώς το τέλος του δεν γράφεται στο σημείο αυτό.
Ακολουθεί η 28η Οκτωβρίου 1940 με το ΟΧΙ και τις αλλεπάλληλες νίκες στα αλβανικά βουνά, που συγκλονίζουν τη διεθνή κοινή γνώμη. Το Ελληνικό Μέτωπο είναι πανεθνικό και όλοι οι πολέμιοι της δικτατορίας προσέρχονται εθελοντές στον ιερό πόλεμο. Σχεδόν όλοι. Διότι υπάρχουν και κάποιοι που εξακολουθούν να είναι γερμανόφιλοι και γερμανόπληκτοι. Και εξακολουθούν να κινούνται, να συζητούν και να συνωμοτούν, ιδιαίτερα μετά τη γερμανική επίθεση της 6ης Απριλίου 1941. Επίκεντρο των συναντήσεων και των ζυμώσεων είναι ένα σπίτι στον λόφο του Αρδηττού, το σπίτι του καθηγητή Ν. Λούβαρι. Γνωστός γερμανόφιλος και υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση του Μεταξά, από την οποία παραιτήθηκε στις 4 Αυγ. 1936 αρνούμενος να υπογράψει το διάταγμα της δικτατορίας (θα ξαναγίνει υπουργός Παιδείας επί Κατοχής)! Τώρα το σενάριο προβλέπει την κατάληψη της εξουσίας, την απομάκρυνση όλων των αγγλόφιλων και την άμεση συνθηκολόγηση.
Ο πονηρός Μανιαδάκης όμως δεν πιάνεται στον ύπνο. Σπεύδει και αιφνιδίως συλλαμβάνει όλους τους ύποπτους, μερικοί από τους οποίους είχαν ξανασυλληφθεί τον προηγούμενο Αύγουστο για το κίνημα που δεν πέτυχε: οι πρώην υπουργοί Γ. Μερκούρης (αρχηγός του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος), Ν. Λούβαρις, Πέτρος Ράλλης, Νικ. Δαρβέρης, Κ. Ροδόπουλος (ο μετέπειτα πρόεδρος της Βουλής), Μ. Πάσσαρης, Περ. Κάβδας, ο Ναπ. Ζέρβας, ο αστυνομικός Ι. Πολυχρονόπουλος (που είχε κατηγορηθεί για την απόπειρα κατά του Ελ. Βενιζέλου), οι γιοι του στρατηγού Παπούλα, αξιωματικοί και αυτοί, ο Κων. Νταϊφάς, καθώς και οι δημοσιογράφοι Σπ. Τραυλός, Γ. Βούρος και Ν. Αναστασόπουλος. Θα απελευθερωθούν όταν οι Γερμανοί έφθαναν πλέον στην Αθήνα...
Έτσι δεν κατορθώθηκε πάλι να πάρει σάρκα και οστά το κίνημα των γερμανοφίλων για να ανατραπεί η κατάσταση. Η επόμενη μέρα είναι η Κατοχή και η ιστορία τελικά γράφεται κάπως διαφορετικά...